Doğuş Pertez
Admin
Etiyopya / Genel Bilgi / Resmi Dili / Çoğrafi Yapısı / İklimi / Demografisi
Ermenistan (Ermenice: Հայաստան Hayastan, UFA: /hɑjɑsˈtɑn/, ya da resmî adıyla Ermenistan Cumhuriyeti (Ermenice: Հայաստանի Հանրապետություն Hayastani Hanrapetut‘yun, UFA: /hɑjɑsˈtɑni hɑnɾɑpetuˈtʰjun/), Güney Kafkasya'da denize kıyısı olmayan bir ülkedir.
Daha önce Sovyetler Birliği'ne bağlı bir cumhuriyet iken 1991'de bağımsızlığını ilân etmiştir. Kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran ve batısında Türkiye ve Azerbaycan'ın egemenliği altındaki Nahçıvan bölgesi bulunur. 2008 itibariyle nüfusu 3.230.100 kişidir.[4] Başkenti ve en büyük şehri Erivan'dır[7]; Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan da ülkenin diğer önemli şehirlerindendir.
Ermenistan bir Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, Bağımsız Devletler Topluluğu, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Dünya Ticaret Örgütü ve yaklaşık 30 tane daha örgütün üyesidir.[1]
Tarih
Ana madde: Ermenistan tarihi
Ermenistan adının tarihi
Bir coğrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya adına en erken Eski Fars (Pers) imparatoru I. Darius'un yak. MÖ 510 tarihli Bisutun Anıtı'nda rastlanır. MÖ 399 yılında bölgeyi gezerek ayrıntılı tasvirler yapan Yunanlı tarihçi Ksenofon'un eserinde ülke adı Armenia olarak geçer.
Strabon Coğrafya'sında (MS 1. yüzyıl) ve Roma İmparatorluğu'nun idari bölünümünde Armenia sınırları şöyle tanımlanır: Batıda Fırat nehri, güneyde Güneydoğu Toros sıradağları, güneydoğuda Hakkâri dağları ve Urmiye Gölü, kuzeydoğuda Sevan Gölü ve Karabağ, kuzeyde Çıldır Gölü ve Doğu Karadeniz Dağları. Ortaçağ Arap kaynaklarında aynı bölgenin adı Armaniyya veya Ermeniyye (Ar: أرمنية
olarak geçer. Eski Türkçe metinlerde Ermeniyye adına 15. yüzyıla kadar rastlanır.
Yüzyıllarca sadece tarihi bir isim olarak hatırlanan "Armenia/Ermenistan" adı, 19. yüzyılın milliyetçi politikaları döneminde tekrar güncel anlam kazanmıştır.
Çağdaş Ermenistan'ın doğuşu
Tarihi Ermenistan'ın bir kısmı olan bugünkü Ermenistan İran (Kaçar Hanedanı)'ın Revan Hanlığı (Erivan Hanlığı)ndan ibaretti. 1827'de Paskeviç yönetimindeki Rus ordusu tarafından fethedilmiş ve Kaçarlar 22 Şubat 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması ile 4. Maddesi gereğince Revan Hanlığı üzerindeki hak talebinden vazgeçmşitir.[8][9] 21 Mart 1828'de reorganize edilen idari birime Ermeni Oblastı (Армянская область / Armyanskaya Oblast) adı verilmiştir.[10] Oblastın o tarihte %18 dolayında olan Ermeni nüfusu, Rus yönetimi tarafından davet edilen İran Ermenilerinin göçü sonucunda 20. yüzyıl başında %48 düzeyini bulmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğundan mülteci olarak gelen Ermenilerle birlikte bu sayı %70'lere ulaşmıştır[kaynak belirtilmeli].
1850'da Erivan Guberniyası (Эриванская губернія / Erivanskaya Guberinya) kurulmuştur ve Guberniya 27.830 kilometre karelik bir alana sahipti. 1897'de yapılan nüfus sayımına göre Erivan Guberniyası'nın nüfusu 829.556 kişi olup toplam nüfusun % 56'sı Ermeni, % 37,5'i Tatar, % 5,5'i Kürt ve % 0,6'sı Rus'u etnik gruplardan ibaretti.[11]
1917 Devrimi'nden sonra Rus Devletinin çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Federasyonu 26 Mayıs 1918'de üç cumhuriyete bölündü[12] ve 28 Mayıs 1918'de Erivan'da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi.[13] İkibuçuk yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askeri ve siyasi krizlerle sarsılan cumhuriyet 1920 Kasım ayında Türk ve Sovyet ordularının eş zamanlı işgaline uğrayarak bağımsızlığını kaybetmiş ve 2 Aralık 1920'de Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği'ne katılmıştır[kaynak belirtilmeli].
Ermenistan Cumhuriyeti
Daha çok bilgi için: 1988 Spitak Depremi ve Karabağ Savaşı
Erivan'a giren 11. Kızıl Ordu askerleri (29 Kasım 1920).
Sovyetler Birliği'nin son döneminde, 7 Aralık 1988 tarihinde Leninakan (zamanımızda Gümrü) ve Spitak şehirlerinde 6,9 magnitüd büyüklüğünde bir sarsıntı yer aldı.[14] Bu deprem, şehirleri yıktı ve yaklaşık 25.000 kişinin hayatına mal oldu. Özellikle Sovyet ekonomisi için daha olumsuz bir tesadüf olamazdı; aynı zamanda Sovyet-Afgan Savaşı yer almakta idi ve iki sene önce Ukrayna SSC'nde yer alan Çernobil reaktör kazası, insanî ve ekolojik bir felaket olmasıyla birlikte çok büyük bir finansal sorun oldu. Şimdi Sovyet yetkililer, depremin etkilerinden kalkmak sorunu ile rastladı.[15]
Aynı senede Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında, Dağlık Karabağ (Nagornıy Karabağ) bölgesi üzerinde anlaşmazlık çıktı. Azerbaycan'a ait fakat nüfus çoğunluğu Ermenilerden oluşan[16] bir özerk bölge olan Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nda Ermeniler ayaklanarak ayrı bir cumhuriyet ilan ettiler. Ermenistan ile Azerbaycan savaşın eşiğine gelirken, her iki cumhuriyette Azeri ve Ermeni azınlıklar şiddet olaylarına maruz kaldı. Çatışmalar sürerken Mayıs 1990'da Yeni Ermenistan Ordusu kurularak Sovyet ordusundan fiilen bağımsız bir yapıya kavuşturuldu.
Sovyetler Birliği'nin dağılması üzerine Ermenistan 23 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Şiddetlenen Ermeni-Azeri savaşında Ermenistan, D. Karabağ ile Ermenistan arasındaki Laçın Koridoru'nu da işgal ederek D. Karabağ'ı fiilen kendisine ilhak etti. Azerbaycan'ın Ermenistan'a uyguladığı ekonomik ambargo, ülkede büyük sıkıntılara yol açtı. 1993'te Türkiye de Ermenistan'a karşı ambargoya katıldı. D. Karabağ savaşı 1994'te Rusya'nın empoze ettiği ateşkesle sona erdi.
Halen Ermenistan uluslararası topluluk tarafından Azerbaycan'a ait sayılan toprakların %20'ni (D. Karabağ ve Laçin Koridoru dahil) işgal altında bulundurmaktadır. Türkiye bu durumu gerekçe göstererek Ermenistan Cumhuriyeti ile diplomatik ilişki kurmaktan kaçınmış ve bu ülke ile sınırlarını trafiğe kapatmıştır.
Ermenistan siyasetinde D. Karabağ kökenli siyasi örgüt ve kişilerin egemenliğine dikkat çeken bazı gözlemciler, Ermenistan'ın D. Karabağ'ı değil, aksine D. Karabağ'ın Ermenistan'ı ilhak ettiğini ileri sürmüşlerdir.
Dış ilişkiler
Ana madde: Ermenistan'ın dış ilişkileri
Moskova'da yapılan bir toplantıda Cumhurbaşkan Serj Sarkisyan (sağ), İlham Aliyev (sol) ve Dmitri Medvedev (orta) ile.
Nisan 2008'den beri devletin Dışişleri Bakanı Eduard Nalbandyan'dır.[] Ermenistan'da 30 tane büyükelçilik bulunmaktadır[18], ve yurtdışında Ermenistan'ın 36 tane dış temsilciliği var.[19] Bir eski Sovyetler Birliği cumhuriyeti olması nedeniyle Ermenistan Cumhuriyeti bir Bağımsız Devletler Topluluğu üyesidir.[20] 2 Mart 1992 tarihinde bir Birleşmiş Milletler üyesi de oldu[2ve 25 Ocak 2001 tarihinde Azerbaycan ile Avrupa Konseyi üyeliğini de kazandı. Eistan Cumhuriyeti yaklaşık kırk tane diğer uluslararası örgütün bir üyesi veya gözlemcisidir.
Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, ve zaten bu ülkelerin arasında diplomatik ilişkiler yer almamaktadır.[25] Özellikle Karabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler var. 1994'te bir ateşkes anlaşması yapıldı, fakat savaştan beri Azerbaycan topraklarının %16'sı Ermeni muharipler tarafından zapt edilmektedir[1][26]; Azerbaycan'da yaklaşık 528.000 tane ülkesinde yerinden edilmiş kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 tane Azeri sığınmacı bulunmaktadır; ayrıca Azerbaycan ekonomisi de savaş nedeniyle zorluklarla mücadele etmeye mecbur kalmış.[26]
Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde[27] tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisidir.[28] Mamâfih, Ermenistan ve Türkiye arasında diplomatik ilişkiler yer almamaktadır, ve Ermenistan'ın bağımsızlığından beri bu iki ülke arasındaki ilişkiler genelde olumsuzdur. 1993'te Türkiye, Azerbaycan'da yer alan Ermeni işgâlleri nedeniyle Ermenistan ile paylaştığı sınırı kapattı, ve bu sınır günümüzde bile hâlâ daha kapalıdır.[29] Ermeni diasporası faaliyetleri de bir anlaşmazlık nedenidir; 21 ülke[30], 41 ABD eyaleti[31], Bask Ülkesi[32] ve Yeni Güney Galler[33], 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni olaylarını soykırım olarak tanımlamaktadır.
İdari bölgeler
Ermenistan on bir tane bölgeye (Ermenice: մարզ marz; çoğul hâli մարզեր marzer) bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkenti Erivan, hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.[34]
Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;[35] her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir, ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.[35]
Daha önce Sovyetler Birliği'ne bağlı bir cumhuriyet iken 1991'de bağımsızlığını ilân etmiştir. Kuzeyinde Gürcistan, doğusunda Azerbaycan, güneyinde İran ve batısında Türkiye ve Azerbaycan'ın egemenliği altındaki Nahçıvan bölgesi bulunur. 2008 itibariyle nüfusu 3.230.100 kişidir.[4] Başkenti ve en büyük şehri Erivan'dır[7]; Gümrü, Vanadzor, Eçmiadzin ve Hrazdan da ülkenin diğer önemli şehirlerindendir.
Ermenistan bir Birleşmiş Milletler, Avrupa Konseyi, Bağımsız Devletler Topluluğu, Karadeniz Ekonomik İşbirliği, Dünya Ticaret Örgütü ve yaklaşık 30 tane daha örgütün üyesidir.[1]
Tarih
Ana madde: Ermenistan tarihi
Ermenistan adının tarihi
Bir coğrafi tanım olarak Arminiya veya Armaniya adına en erken Eski Fars (Pers) imparatoru I. Darius'un yak. MÖ 510 tarihli Bisutun Anıtı'nda rastlanır. MÖ 399 yılında bölgeyi gezerek ayrıntılı tasvirler yapan Yunanlı tarihçi Ksenofon'un eserinde ülke adı Armenia olarak geçer.
Strabon Coğrafya'sında (MS 1. yüzyıl) ve Roma İmparatorluğu'nun idari bölünümünde Armenia sınırları şöyle tanımlanır: Batıda Fırat nehri, güneyde Güneydoğu Toros sıradağları, güneydoğuda Hakkâri dağları ve Urmiye Gölü, kuzeydoğuda Sevan Gölü ve Karabağ, kuzeyde Çıldır Gölü ve Doğu Karadeniz Dağları. Ortaçağ Arap kaynaklarında aynı bölgenin adı Armaniyya veya Ermeniyye (Ar: أرمنية
olarak geçer. Eski Türkçe metinlerde Ermeniyye adına 15. yüzyıla kadar rastlanır.Yüzyıllarca sadece tarihi bir isim olarak hatırlanan "Armenia/Ermenistan" adı, 19. yüzyılın milliyetçi politikaları döneminde tekrar güncel anlam kazanmıştır.
Çağdaş Ermenistan'ın doğuşu
Tarihi Ermenistan'ın bir kısmı olan bugünkü Ermenistan İran (Kaçar Hanedanı)'ın Revan Hanlığı (Erivan Hanlığı)ndan ibaretti. 1827'de Paskeviç yönetimindeki Rus ordusu tarafından fethedilmiş ve Kaçarlar 22 Şubat 1828 tarihli Türkmençay Antlaşması ile 4. Maddesi gereğince Revan Hanlığı üzerindeki hak talebinden vazgeçmşitir.[8][9] 21 Mart 1828'de reorganize edilen idari birime Ermeni Oblastı (Армянская область / Armyanskaya Oblast) adı verilmiştir.[10] Oblastın o tarihte %18 dolayında olan Ermeni nüfusu, Rus yönetimi tarafından davet edilen İran Ermenilerinin göçü sonucunda 20. yüzyıl başında %48 düzeyini bulmuştur. I. Dünya Savaşı sırasında Osmanlı İmparatorluğundan mülteci olarak gelen Ermenilerle birlikte bu sayı %70'lere ulaşmıştır[kaynak belirtilmeli].
1850'da Erivan Guberniyası (Эриванская губернія / Erivanskaya Guberinya) kurulmuştur ve Guberniya 27.830 kilometre karelik bir alana sahipti. 1897'de yapılan nüfus sayımına göre Erivan Guberniyası'nın nüfusu 829.556 kişi olup toplam nüfusun % 56'sı Ermeni, % 37,5'i Tatar, % 5,5'i Kürt ve % 0,6'sı Rus'u etnik gruplardan ibaretti.[11]
1917 Devrimi'nden sonra Rus Devletinin çöküşü üzerine kurulan Transkafkasya Federasyonu 26 Mayıs 1918'de üç cumhuriyete bölündü[12] ve 28 Mayıs 1918'de Erivan'da Ermenistan Demokratik Cumhuriyeti ilan edildi.[13] İkibuçuk yıl süren bağımsızlığı sırasında ekonomik, askeri ve siyasi krizlerle sarsılan cumhuriyet 1920 Kasım ayında Türk ve Sovyet ordularının eş zamanlı işgaline uğrayarak bağımsızlığını kaybetmiş ve 2 Aralık 1920'de Ermenistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti adıyla Sovyetler Birliği'ne katılmıştır[kaynak belirtilmeli].
Ermenistan Cumhuriyeti
Daha çok bilgi için: 1988 Spitak Depremi ve Karabağ Savaşı
Erivan'a giren 11. Kızıl Ordu askerleri (29 Kasım 1920).
Sovyetler Birliği'nin son döneminde, 7 Aralık 1988 tarihinde Leninakan (zamanımızda Gümrü) ve Spitak şehirlerinde 6,9 magnitüd büyüklüğünde bir sarsıntı yer aldı.[14] Bu deprem, şehirleri yıktı ve yaklaşık 25.000 kişinin hayatına mal oldu. Özellikle Sovyet ekonomisi için daha olumsuz bir tesadüf olamazdı; aynı zamanda Sovyet-Afgan Savaşı yer almakta idi ve iki sene önce Ukrayna SSC'nde yer alan Çernobil reaktör kazası, insanî ve ekolojik bir felaket olmasıyla birlikte çok büyük bir finansal sorun oldu. Şimdi Sovyet yetkililer, depremin etkilerinden kalkmak sorunu ile rastladı.[15]
Aynı senede Ermenistan Sovyet Cumhuriyeti ile Azerbaycan arasında, Dağlık Karabağ (Nagornıy Karabağ) bölgesi üzerinde anlaşmazlık çıktı. Azerbaycan'a ait fakat nüfus çoğunluğu Ermenilerden oluşan[16] bir özerk bölge olan Dağlık Karabağ Özerk Oblastı'nda Ermeniler ayaklanarak ayrı bir cumhuriyet ilan ettiler. Ermenistan ile Azerbaycan savaşın eşiğine gelirken, her iki cumhuriyette Azeri ve Ermeni azınlıklar şiddet olaylarına maruz kaldı. Çatışmalar sürerken Mayıs 1990'da Yeni Ermenistan Ordusu kurularak Sovyet ordusundan fiilen bağımsız bir yapıya kavuşturuldu.
Sovyetler Birliği'nin dağılması üzerine Ermenistan 23 Ağustos 1991'de bağımsızlığını ilan etti. Şiddetlenen Ermeni-Azeri savaşında Ermenistan, D. Karabağ ile Ermenistan arasındaki Laçın Koridoru'nu da işgal ederek D. Karabağ'ı fiilen kendisine ilhak etti. Azerbaycan'ın Ermenistan'a uyguladığı ekonomik ambargo, ülkede büyük sıkıntılara yol açtı. 1993'te Türkiye de Ermenistan'a karşı ambargoya katıldı. D. Karabağ savaşı 1994'te Rusya'nın empoze ettiği ateşkesle sona erdi.
Halen Ermenistan uluslararası topluluk tarafından Azerbaycan'a ait sayılan toprakların %20'ni (D. Karabağ ve Laçin Koridoru dahil) işgal altında bulundurmaktadır. Türkiye bu durumu gerekçe göstererek Ermenistan Cumhuriyeti ile diplomatik ilişki kurmaktan kaçınmış ve bu ülke ile sınırlarını trafiğe kapatmıştır.
Ermenistan siyasetinde D. Karabağ kökenli siyasi örgüt ve kişilerin egemenliğine dikkat çeken bazı gözlemciler, Ermenistan'ın D. Karabağ'ı değil, aksine D. Karabağ'ın Ermenistan'ı ilhak ettiğini ileri sürmüşlerdir.
Dış ilişkiler
Ana madde: Ermenistan'ın dış ilişkileri
Moskova'da yapılan bir toplantıda Cumhurbaşkan Serj Sarkisyan (sağ), İlham Aliyev (sol) ve Dmitri Medvedev (orta) ile.
Nisan 2008'den beri devletin Dışişleri Bakanı Eduard Nalbandyan'dır.[] Ermenistan'da 30 tane büyükelçilik bulunmaktadır[18], ve yurtdışında Ermenistan'ın 36 tane dış temsilciliği var.[19] Bir eski Sovyetler Birliği cumhuriyeti olması nedeniyle Ermenistan Cumhuriyeti bir Bağımsız Devletler Topluluğu üyesidir.[20] 2 Mart 1992 tarihinde bir Birleşmiş Milletler üyesi de oldu[2ve 25 Ocak 2001 tarihinde Azerbaycan ile Avrupa Konseyi üyeliğini de kazandı. Eistan Cumhuriyeti yaklaşık kırk tane diğer uluslararası örgütün bir üyesi veya gözlemcisidir.
Azerbaycan ile ilişkileri soğuktur, ve zaten bu ülkelerin arasında diplomatik ilişkiler yer almamaktadır.[25] Özellikle Karabağ Savaşı ve bunun etkileri nedeniyle gerilimler var. 1994'te bir ateşkes anlaşması yapıldı, fakat savaştan beri Azerbaycan topraklarının %16'sı Ermeni muharipler tarafından zapt edilmektedir[1][26]; Azerbaycan'da yaklaşık 528.000 tane ülkesinde yerinden edilmiş kişi ve Ermenistan'dan kaçan 300.000 tane Azeri sığınmacı bulunmaktadır; ayrıca Azerbaycan ekonomisi de savaş nedeniyle zorluklarla mücadele etmeye mecbur kalmış.[26]
Türkiye, Ermenistan'ın bağımsızlığını 16 Aralık 1991 tarihinde[27] tanıyarak ülkeyi tanıyan dünyanın ilk ülkelerinden birisidir.[28] Mamâfih, Ermenistan ve Türkiye arasında diplomatik ilişkiler yer almamaktadır, ve Ermenistan'ın bağımsızlığından beri bu iki ülke arasındaki ilişkiler genelde olumsuzdur. 1993'te Türkiye, Azerbaycan'da yer alan Ermeni işgâlleri nedeniyle Ermenistan ile paylaştığı sınırı kapattı, ve bu sınır günümüzde bile hâlâ daha kapalıdır.[29] Ermeni diasporası faaliyetleri de bir anlaşmazlık nedenidir; 21 ülke[30], 41 ABD eyaleti[31], Bask Ülkesi[32] ve Yeni Güney Galler[33], 1915-1918 Osmanlı'da Ermeni olaylarını soykırım olarak tanımlamaktadır.
İdari bölgeler
Ermenistan on bir tane bölgeye (Ermenice: մարզ marz; çoğul hâli մարզեր marzer) bölündürülmektedir. Ancak ülkenin başkenti Erivan, hem şehir hem de marz olarak sayılmaktadır.[34]
Her marz, devlet hükûmeti tarafından idare edilmektedir;[35] her marzın valisi hükûmet tarafından seçilir, ve bu valiler, hükûmetin bölgesel politikasını yerine getirmeleri ve cumhuriyete ait yürütme organlarının bölgesel işlerini düzenlemeleri gerekmektedir.[35]
